Het merkwaardig verhaal van een ATEA telefoon

• Inleiding
• Oorsprong einde jaren 1930
  • De type 24 dial als component
• Tijdens de tweede wereldoorlog
  • Telefoon in gebruik bij de "Wehrmacht"
  • Een versie voor Siemens!
  • Beschouwd als Siemens design
  • Siemens gebruik?
  • ATEA in het Siemens boekjaar 1942/1943
• Einde jaren 1940 tot 1955: RTT en privé toepassingen
• de tijdelijke vereniging BTMC/ATEA
  • de "poste nationale" 1956
  • versies voor de privé markt
• basismateriaal Zamac
  • Zamac of bakeliet?
• Overzicht van de toestellen
• Latere toestellen voor de "poste nationale"
• Dank

Inleiding

Naar aanleiding van een vraag van de Duitse telefoonverzamelaar Dietrich Arbenz, een voormalig Siemens medewerker zochten we één en ander op in verband met wat in het jargon de "poste nationale" werd genoemd, een toestel uit de jaren 1950. Research wees uit dat de roots van dit toestel echter in een ver verleden lagen, voor de tweede wereldoorlog zelfs.

Oorsprong: einde jaren 1930

De oorsprong van het toestel moet gezocht worden einde jaren 1930. Is het de tijdsgeest, of is er een verband met het Amerikaans moederbedrijf Automatic Electric, we zien hoe dan ook een zekere gelijkenis met de monophone AE34 en AE40.

Het toestel werd in zamac gemaakt, daarover verder meer.

De standaardkleur was zwart, maar in België werd hij ook in het wit geleverd. In illustratie 2a  en 2b zien we dat de RTT een klein systeem met twee toestellen van ATEA makelij aanbiedt aan zijn klanten. Het is de witte versie van de bijzondere telefoon. De firmanaam "Automatique Electrique de Belgique" verraadt de origine van voor juni 1939.

illustratie 2a : "la magie du téléphone"	illustratie 2b : opstelling met 2 posten en één netlijn	illustratie 3 : type 24 dial, samenstellingstekening
bron: archief "vrienden van het Ateamuseum"/MAS

De type 24 dial als component

Een basiscomponent voor dit toestel was de "type 24 dial". Een kiesschijf , door Automatic Electric ontworpen in de jaren 1920, werd door verschillende bedrijven aangewend tot de vroege jaren 1960:

• Automatic Electric, Chicago, USA
• Eugene Philips Electrical Works, Canada werd later deel van Automatic Electric)
• ATM Liverpool, UK
• Autelco, Milan, Italy (werd later  Telecommunicazioni)
• Atea, Berchem, Belgium

Telkens ik de samenstellingstekening zie van deze component, sta ik in bewondering voor het staaltje van electromechanisch vernuft dat hiermee gepaard is gegaan, zie illlustratie 3.

Tijdens de tweede wereldoorlog

Een Atea kalender van tijdens de tweede wereldoorlog geeft aan dat het toestel standaard is. In december 1940  wordt een opstelling getoond met een PABX (=privé telefooncentrale) en het toestel, in een versie zonder drukknop (illustratie 4a).

In januari 1942- Atea bestaat dan vijftig jaar- wordt een toestel getoond met aarddrukknop vooraan (illustratie 4b).
Noot: de man van publiciteit wist blijkbaar niet dat hij de toestellen had omgewisseld (een toestel met aarddrukknop hoort bij een PABX).

Telefoon in gebruik bij de "Wehrmacht"

In mei 2008 werd een op het eerste zicht standaard ATEA telefoon zoals hierboven aangeboden op ebay. Echter op de onderkant stond een adelaar!

illustratie 5a: telefoon "Wehrmacht" vooraanzicht	illustratie 5b: telefoon "Wehrmacht" onderaanzicht met adelaar

Dat gaf aan dat de telefoon in bezit moet zijn geweest van de "Wehrmacht", het Duitse leger dus. De verkoper voegde er volgende informatie aan toe:
"I unscrewed the base to have a further look and there is a multilingual wiring diagram and in the top corner is the name ATEA C20020 and TIET under that."

Dit toestel heeft dezelfde circuit als het vooroorlogs toestel (C20020) en heeft ook meertalige nota's (Frans/Nederlands). Het is dus meer dan vermoedelijk een standaard RTT toestel, dat gebruikt werd door de "Wehrmacht" op het Belgisch telefoonnetwerk. Ik kan me indenken dat de stempel onderaan aangebracht is, gezien het Duits leger de gewoonte had alles te "merken" wat "van hen" was. Wellicht wist men niet echt dat de RTT geen telefoontoestellen verkocht doch enkel verhuurde. Of was er een andere regeling tijdens de oorlog? Wat de code "TIET" betekende op het circuit, is ons onbekend.

Een versie voor Siemens

Men weet dat ATEA tijdens de tweede wereldoorlog rapporteerde aan Siemens. Op 1 april 1942 werd een Siemens manager, een zekere Eugen Merkel, benoemd tot directeur generaal.  In die periode werd een ATEAtelefoontoestel geproduceerd voor Siemens.

Hieronder een dergelijk toestel:

illustratie 6: Duitse versie van het ATEA toestel
bron: Dietrich Arbenz

Dubbelklik op deze foto''s om te vergroten.
Met dank aan Dietrich Arbenz om deze fotos ter beschikking te stellen.

De "styling" van deze telefoon was volgens de standaard ATEA styling van die periode. Op het ingeplakt schema zijn de nota's in het Duits. Op de onderzijde (illustratie 6,  afbeelding uiterst rechts) staat een Siemens partnumber. Dietrich Arbenz hierover:

In principe werd een dergelijk nummer enkel geplaatst op toestellen die geproduceerd werden voor gebruik met een Siemens PABX of private netwerken geleverd door Siemens.

Noot: Het ingeplakt circuit heeft het circuit nummer C20021, dat ook terug te vinden is bij posten uit begin jaren 1950 van Carlos Bekaert (1954) en Walter De Proft (1952) . Dit geeft aan dat

• het toestel voor de Siemens markt geen circuitaanpassingen nodig had
• de circuit van dit toestel voor jaren "stabiel" was.

Beschouwd als Siemens design!

In 2006 werd een boek uitgegeven "Siemens Industrial Design, 100 Years of Continuity in Flux", geschreven door zekere Christoph A. Hoesch.  Op pagina 328 en 329 van dit boek staat "onze" telefoon (verkeerdelijk)  als een Siemens ontwerp uit 1941, de zogenaamde M41, als opvolger van de Siemens W38, in de volgende bewoording:

Deze conclusie was gebaseerd op vermoedens, niet op feiten. Er konden immers ook geen bewijzen gevonden worden noch in de "Siemens archives", noch van andere bronnen aangebracht door de auteur. In tegendeel, dit document bewijst dat deze telefoon reeds voor de oorlog in België ontworpen was.

Siemens gebruik?

Het is niet erg duidelijk waarvoor Siemens deze telefoon aangewend heeft, en hoeveel toestellen er werden geproduceerd.

Dietrich hierover:  "De 'Reichspost' heeft dit toestel nooit als standaard aangeboden, en het is evenmin gebruikt voor bestellingen bij de 'Wehrmacht'. 
Is dit toestel wellicht gebruikt door de Duitse administratie in de bezette landen?

Van dit toestel zijn hoe dan ook in 2011 vier exemplaren met de Siemens stempel bekend bij Duitse telefoonverzamelaars. Toestellen werden normaliter enkel voorzien van een dergelijke Siemens stempel, als ze verkocht werden voor gebruik in Siemens PABX business.

ATEA in het Siemens boekjaar 1942/1943

Hoe dan ook volgens het Siemens jaarrapport van het boekjaar 1942/1943 stond over ATEA hetvolgende:

Onder de bedrijven onder Siemens controle, aan wie productie voor Siemens Fg (1) was uitbesteed, bekleedde ATEA een bijzondere plaats. Dit bedrijf werd bestuurd door Siemens Fg directeur Merkel (2), die vanuit Siemens op technisch en commercieel gebied werd ondersteund werd. Uit datzelfde rapport blijkt bovendien dat:

•  85 procent van ATEA's productiecapaciteit aangewend werd voor Siemens in 1942/43.
• de prijzen, door ATEA aan Siemens aangerekend, een stijgende tendens hadden , meestal door loonsverhogingen
• de leveringen correct en stipt waren
• de leveringen van telefoons en PABX apparatuur (3)   technisch perfect waren,  hoewel er soms door gebrekkige toelevering vertragingen optraden.

(1) Siemens Fg: Fg is "Fernsprechgerät", dwz: telefonieapparatuur, zowel toestellen als "switching" materiaal

(2) De Siemens man Eugen Merkel , was vanaf 1 april 1942 directeur-generaal van ATEA, zie ook "fragmenten uit de ATEAgeschiedenis" pagina 52 e.v.

(3) zie ook "fragmenten.." p 52 en 53:  ATEA fabriceerde in 1943 ondermeer: kiesschijven, waterdichte centrales voor duikboten, en "schnurlose Vermittlungsschränke". Meer uitleg in het boek.

Einde jaren 1940 tot 1955: RTT en privé toepassingen

Ook in begin jaren vijftig was dit toestel vrij populair bij de RTT. Toen mijn ouders in hun nieuw gebouwd huis in 1951 telefoon aanvroegen, was het dit toestel dat ze kregen. De RTT bestelde immers deels bij ATEA, en deels bij Bell Telephone, beide Antwerpse firma's. In de onderhoudshandleiding voor RTT techniekers van 1955 stonden toestellen van beide fabrikanten broederlijk naast elkaar.

illustratie 8a: standaard ATEA toestel voor RTT	illustratie 8b: standaard Bell Telephone toestel voor RTT
bron: archief Carlos Bekaert

de tijdelijke vereniging BTMC/ATEA

Op de toestellen van illustratie 8a en 8b, die door de RTT werden verhuurd aan zijn klanten, stond duidelijk de naam en het logo van de constructeur, en de toestellen waren wel verschillend. Daarnaast hadden beide leveranciers ook nog een wandtoestel in hun gamma.  Die verschillende posten met eigen merknaam waren wellicht voor de RTT wat vervelend, en men voelde de nood aan van een uniform toestel, waardoor de RTT werd geprofileerd als leverancier naar de eindklant. Dit gebeurde in de schoot van de zogenaamde "tijdelijke vereniging BTMC/ATEA", die vermoedelijk in 1955 werd opgericht.

Politiek?

In het kielzog van de oprichting van deze associatie, beseften zowel BTMC als ATEA dat met een bedrijf enkel in Vlaanderen, het politiek niet haalbaar meer was nationale RTT contracten binnen te halen. Beide bedrijven richtten een fabriek op in buurt van Colfontaine, waar voor het merendeel telefoontoestellen gemaakt werden. Het was waarschijnlijk niet toevallig dat beide bedrijven een waals filiaal oprichten in het kiesarrondissement van de minister van telecommunicatie.

de "poste nationale" van 1956

De voornoemde tijdelijke vereniging concipieerde de "poste nationale" van 1956 op basis van het ATEAtoestel dat we hierboven beschreven, doch met enkele wijzigingen:

• de typische atea-microtelefoon werd vervangen door één met meer spitsvormige uiteinden
• Het kreeg een metalen draagbeugel mee

Zie illustratie 9 voor details.

Dit toestel, dat bij de RTT en leveranciers bekend werd als "U56", werd geleverd door beide fabrikanten, doch waren volledig identiek, zonder fabrikantenlogo. Naar de eindklant was er dus geen verschil. Insiders weten dat er bij ATEAtoestellen onderaan een "A" was gestempeld, bij BTMC een "B". Vooraan staat ofwel een leeuwtje, ofwel het RTT logo als herkenning

illustratie 9: De "poste nationale" van 1956, gekend als "U56" Bestond ook zowel in zwart als wit
bron: archief "vrienden van het Ateamuseum"/MAS

Versies voor de privé markt

Beide fabrikanten leverden de uniforme "poste nationale" aan de RTT zoals contractueel is vastgelegd, zonder hun logo doch ook voor de privé markt leverden ze "afgeleide" versies.

• ATEA leverde nog steeds zijn vroegere post, met de typische Atea microtelefoon, en waar op de achterzijde het ATEAlogo staat, zie illustratie 10. Ik bezit een exemplaar gemaakt in 1957.
• BTMC maakte een afgeleide versie voor de private en internationale markt, zie illustratie 11, waar de naam "Bell Telephone Manufacturing Company " in sierlijke letters op de body staat

voor en achteraanzicht			onderaanzicht	logo en extra ster (1)	Schema (2)
illustratie 10:  ATEA toestel voor de private markt (1957)							illustratie 11 afgeleid Bell toestel (1956-1966)
bron: archief "vrienden van het Ateamuseum"/MAS							bron: Bob  Estreich
(1) dit sterretje verwijst vermoedelijk naar een klant?
(2) het gestempeld leeuwtje onderaan op het schema geeft aan dat er aan de RTT een taks is betaald, waardoor het toegelaten was dit toestel aan een PABX te hangen in België.							merk dat de vormgeving van de microtelefoon afwijkt t.o.v.de  ATEA versie en de U56

Basismateriaal: Zamac

Het basismateriaal voor telefoons is typisch geëvolueerd van (jaartallen bij benadering):

• hout (1880-1930)
• metaal(1925-1935)
• bakeliet (1930-1960)
• thermoplastics in verschillende vormen (na 1955)

Toen voornoemde telefoon ontworpen werd , werd enigzins afwijkend zamac (in het Engels soms "zinc alloy" genoemd) gebruikt als basismateriaal. Meer uitleg over dit materiaal is hier te vinden.

ATEA's moederfirma "Automatic Electric" uit Chicago gebruikte nooit dit materiaal voor telefoontoestellen, doch in diezelfde periode waren er twee andere telefoonfabrikanten:

• Western Electric gebruikte zamac als grondstof voor zijn WE302 van 1936 tot 1941, doch toen de USA na december 1941 (Pearl Harbor) in de tweede wereldoorlog terecht kwam, was elke vorm van metaal prioritair voor het leger, en schakelde men over op thermoplastics.
  • "The WE302 continued in production as a metal zinc alloy based phone until December 7, 1941. Pearl Harbor Day. With the entry of the United States into World War II, metal would become an important commodity, and so Western Electric had to turn to another durable material for a telephone base. Thermoplastic"
• Stromberg Carlson gebruikte voor zijn 1243 ook zamac in 1940, maar moest om dezelfde reden overschakelen op bakeliet.
  • "Steel Stromberg Carlson automatic styles were rather parallel amongst manufacturers through the years between telephone manufacturers with automatic styling. To compete, Stromberg Carlson came out with 1243 in 1940. It was similar to the W.E. 300 except for “sawed off “ corners. It is one of the few, if not the only phone ever made of a strong, zinc alloy. This was designed to ward off rust. However, when subject to moisture, it produces corrosion all its own."

Dit was voor de oorlog. Tijdens de oorlog bleef Atea kiezen voor zamac, ondermeer voor het Siemens toestel. Raadsel is hoe ze in oorlogsomstandigheden aan dit basismateriaal konden blijven geraken. Of hebben ze toen al de bakeliet versie gemaakt (zie illustratie 7)?

Zamac,  bakeliet, of Silumin?

• Einde jaren 1940 bood ATEA de keuze: zamac of bakeliet (zie illustratie 7), maar bovendien werd ook de ATEA post600, een familie van toestellen voor zelfstandigen en KMOs in zamac gemaakt.
• Toen in 1955 de "poste nationale" U56 werd gedefiniëerd opteerde men voor zamac, hoewel alle andere telefoonleveranciers met bakeliet of reeds met thermoplastics werkten. Waarom?
• Toen Siemens probeerde zijn posten te verkopen aan de RTT in de jaren 1950, maakte ze van haar toenmalig standaard bakelieten toestel de Siemens W48 speciaal voor Belgie prototypes in zamac, een toestel gekend als  Fgtist 274a, "Zinkausführung für Belgien". Dit toestel is teruggevonden in een overzichtslijst van Siemens telefoons (zo vertelde Dietrich Arbenz me). Waarschijnlijk heeft Siemens dit toestel nooit geleverd in hoeveelheden.

Was de materiaalkeuze wellicht een vereiste van de RTT?  Zij waren immers ook de grootste klant voor de post 600. Koos de RTT wellicht voor "robuustheid" zoals aangegeven in illustratie 7? Of waren het de "oude" RTT-lastenboeken die dit bepaalden?

Gebruik van zamac had in bepaalde gevallen ook voordelen. Zo was er een "kooi van Faraday" effect voor afscherming. En latere posten in ABS (plastiek) moesten verzwaard worden met een metalen plaat voor stabiliteit, wat de kost niet ten goede kwam.

Harry Van Bokhoven, die op ATEA begonnen is in 1956, herinnert zich iets van gebruik van silumin, een hoogwaardige aluminium legering. "Het nadeel van zamac was dat het  warmtegevoelig was, en dat het snel uitzet of krimpt bij temperatuurschommelingen", voegde Harry eraan toe. Terwijl zamac een zinklegering was, was silumin een aluminium legering met 12 procent silicium, een veel lichter materiaal. Of zou dit voor de "batis" van de strowger schakelaar gebruikt zijn, waar gewicht een veel grotere rol speelde?

Het probleem is bronnen te vinden die over deze beslissing qua materiaalkeuze in de jaren 1950 commentaar kunnen geven, want de direct betrokken personen van de toenmalige afdeling telefonie zijn niet meer bij ons.

De  leverancier van deze materialen was Schippers-Podevyn  uit Hoboken . Zij maakten deze halffabrikaten op basis van een Atea tekening. Over dit toeleveringsbedrijf vinden we hier hetvolgende:

"Rond 1922 startte de gieterij Schippers Podevyn met de eerste steenlegging van wat nu de MGGAntwerpen locatie is. Deze gieterij hield zich bezig met allerlei gietwerk zoals zand-, coquille-,lagedruk- en hogedrukgieten en dit alles in diverse non-ferrolegeringen, brons, koper, magnesium, zink en aluminium van zeer maatnauwkeurige gietstukjes van enkele grammen tot eenvoudige straatputdeksels. Vanaf het moment dat de nieuwe locatie in 1924 in bedrijf werd genomen tot op heden stond niet alleen het gieten centraal maar werden ook toen al vrij veel producten bewerkt op de markt aangeboden. Deze activiteiten liepen door tot in 1977 toen Lemmerz het bedrijf overnam"

Overzicht van de toestellen

Hoewel dit toestel gedurende meer dan 20 jaar werd geproduceerd (vanaf einde jaren 1930 tot begin jaren 1960) is het aantal versies relatief beperkt.

(1) C20021 zeker van 1943 tot 1954. Een toestel van 1957 heeft een aangepast circuit C55027

(2) ATEA bedrijfsnaam op het logo afhankelijk van fabricatiejaar:

• "Automatique Electrique de Belgique" tot juni 1939.
• "Automatique Electrique" vanaf juni 1939

Latere toestellen voor de "poste nationale"

We vermoeden dat er in de jaren 1960 minstens één "poste nationale" moet geweest zijn, waar we echter geen gegevens van hebben. Er was op ATEA zeker wel een toestel "a66" voor verbinding met een privé centrale, dat reeds uit "ABS plastic" was vervaardigd, vermoedelijk moet er een gelijkaardig toestel voor de RTT gemaakt zijn.

poste nationale
type	U72	U76	U82	U87
origine	BTMC	ATEA	ATEA	BTMC

Dank

Dank aan volgende personen voor hun medewerking:

Jan Verhelst, mei 2011.

laatst gewijzigd op 06/01/12 door Jan Verhelst